Oftewel, zoals een oude definitie dit werkwoord beschrijft, “gericht waarnemen met het oor”? Deze tentoonstelling nodigt je uit aandachtig te luisteren naar de klanken van de zee, haar bewoners, haar reizigers, haar bewonderaars. Welkom in een zee van klanken en muziek!
Tentoonstelling verstaald in het Nederlands
De hele dag laveren we tussen de geluiden van de stad en het geroezemoes van vage gesprekken, tussen sfeervol klankwerelden en de beltonen van onze mobiele telefoons… Maar kunnen we nog wel écht luisteren? Oftewel, zoals een oude definitie dit werkwoord beschrijft, “gericht waarnemen met het oor”?
Deze tentoonstelling nodigt je uit aandachtig te luisteren naar de klanken van de zee, haar bewoners, haar reizigers, haar bewonderaars. Welkom in een zee van klanken en muziek!
De zee is een akoestisch landschap dat verandert met het ritme van de golven. Het slaan van de golven klinkt als het kloppen van het hart; het vertraagt of versnelt. Toch, vanaf de bodem van de zee tot aan de oppervlakte, zendt de zee een oneindige reeks rijkere tonen uit, onhoorbaar voor het menselijke oor. Zeedieren waarvan we lang dachten dat ze geen geluid maakten, laten hun geheime gebrabbel horen via de microfoons van biologen. Garnalen maken een tikkend geluid en vissen zingen: sommigen knetteren als een machinegeweer, anderen koeren of kwetteren als vogels. De intonatie van dolfijnen en zeekoeien lijkt zoveel op die van de menselijke stem, dat hun geluiden waarschijnlijk ten grondslag liggen aan de mythe van de zeemeermin die met haar betoverende gezang elke zeeman het water in weet te lokken.
In de oudheid bood de zee onderdak aan Poseidon of Neptunus, een norse god, meester van de storm. Andere fantasiewezens bevolkten de wateren, zoals galopperende zeepaardjes, hoornblazende zeemeermannen en harpspelende nimfen. Met de opkomst van monotheïstische religies werden deze muzikale mythische waterwezens gedegradeerd tot chimaera's en helse schepsels.
Vandaag de dag zijn er nog steeds veel gemeenschappen die vragen om de gratie en vrijgevigheid van de zee. Zij doen dit via liederen, gebeden en offergaven gericht aan een godheid, een heilige of een beschermgeest. Met deze gebruiken proberen zij contact te leggen met onzichtbare krachten.
Het personage van de zeemeermin komt voor in verschillende mythologieën. In Griekenland is het een gevleugeld wezen, met het lichaam van een vogel en het hoofd van een mens. De zeemeermin wordt geassocieerd met het Dodenrijk. Met haar betoverende gezang lokt ze zeemannen naar de klippen, om ze te verdrinken en te verslinden.
Deze vogelachtige zeemeermin komen we ook tegen in christelijke literatuur; in sommige Romaanse kerken wordt ze ook wel afgebeeld als een bebaard figuur. Het beeld van de vrouw met de vissenstaart krijgt de overhand vanaf de 12e eeuw. Kunstenaars beelden haar af met een spiegel en een gouden kam, het haar loshangend over haar borsten en blote schouders. In de iconografie en in oude geschriften stellen zeemeerminnen met muziekinstrumenten de winden of de windstreken voor, of kondigen ze de vloedgolf aan die voorafgaat aan de Apocalyps.
In West-Afrika, Brazilië, het Caribisch gebied en op de Antillen worden de watergeest en de visgeest verheerlijkt. Haar afbeelding lijkt op die van een zeemeermin of de Heilige Maagd.
In verschillende gemeenschappen aan de Franse kust, waaronder Duinkerke, wordt de Heilige Maagd met een processie geëerd. Tijdens deze plechtigheid wordt haar beeltenis naar de zee gedragen. Vervolgens zegent een priester de zee en gooit een krans met bloemen het water in, ter nagedachtenis van de vermisten op zee.
Mamy Wata is het typische voorbeeld van de samensmelting van verschillende religieuze figuren. Haar uiterlijk verschilt per land: ze heeft de trekken van een hindoestaanse godheid, of van een vrouw met donker haar en een donkere huid die met twee slangen zwaait. Haar vissenstaart lijkt op die van de zeemeermin, een afbeelding die door Portugese slavenhandelaren in Afrika is 'geïmporteerd'. Het personage is eveneens geïnspireerd op de godin Yemaja.
Onder de Yoruba in Togo, Benin, Nigeria en Congo is Yemaja de dochter van de oceaan. Zij wordt geassocieerd met zoet en zout water en symboliseert vruchtbaarheid.
Muziek vergezelt de mens overal, waar hij ook heengaat. Muziek is onzichtbare bagage, een stukje geboorteland voor emigranten. Dankzij muziek reizen instrumenten van het ene werelddeel naar het andere, dragen ze iets over, veranderen ze om zich aan te passen aan andere muzikale repertoires, aan andere tradities.
Via de hedendaagse muziek weerklinkt de echo van oude of verre werelden. Dankzij de commerciële zenders overstijgt muziek landsgrenzen en maatschappelijke kloven.
Eeuwenlang was het een mondeling expressiemiddel dat van de ene generatie op de andere werd overgedragen. Het legde de identiteit van elke gemeenschap vast en koppelde deze aan een gebied van herkomst.
Zodra de koloniale economie, de passagiers- en de handelsscheepvaart zich ontwikkelden, gingen lokale traditionele repertoires met de passagiers mee van boord. De emigratie van Europeanen naar de andere kant van de Atlantische Oceaan, bracht de wals, de quadrille en de mazurka naar het Amerikaanse continent. En geen calypso, salsa, biguine, merengue, zouk, soul, blues, rock of jazz zonder de bijdrage van de Afrikaanse culturen, zonder kennismaking met Indiase en Europese muziek. Muziekstijlen hebben elkaar beïnvloed, zijn met elkaar vervlochten geraakt... De Antillen, de Caraïben en het Amerikaanse continent zijn voorbeelden van een uitgebreid multicultureel muzikaal palet waarvan de creativiteit de grenzen overstijgt.
Tot aan de vorige eeuw was de zee voor de meeste mensen beangstigend en boeiend tegelijk. Het was de plek voor zeelieden die in de marge van de gerespecteerde samenleving leefden. Toch maakt de zee in de 19e eeuw, via kunstenaars, haar grote entree in de klassieke muziek en verovert ze vervolgens alle kunsten. Componisten proberen het afwisselende karakter van de zee te vertalen naar een veranderend muzikaal landschap. Een muziekstuk waarvan de oneindigheid en de veranderlijkheid ook de verschillende gemoedstoestanden van de mens weerspiegelen. Op zee, aan boord van de schepen, brengt muziek met name ritme in het dagelijkse werk en dient zij als amusement op de zondag. Ze kalmeert en geeft troost aan matrozen, ze verheerlijkt hun helden of bespot armzalige reders en waardeloze kapiteins. Aan wal hoor je ’s zomers, in de zon en op het strand, mensen steeds weer hetzelfde deuntje zingen.
Aan het begin van de 20e eeuw worden zeilschepen nog steeds ingezet op sommige handelsroutes, zoals Kaap Hoorn. Op de vier- of vijfmasters is een talrijke sterke bemanning nodig om het hoofd te kunnen bieden aan de hevige stormen op de Zuidelijke Oceaan. De weerbarstige zee bemoeilijkt de toegang tot Chili, waar ze nitraat zal laden. Het is gebruikelijk om samen te zingen tijdens de zware arbeid, zoals het ophalen van het anker, het wijzigen van de koers of het hijsen van de zeilen (om sneller te gaan door het gebruik van de kracht van de wind).
Op Engelse schepen begeleidt de shantyman (koorleider) de manoeuvre met zijn lied (shanty). Dit arbeidslied werkt aanstekelijk en zit boordevol improvisaties en grappen. Volgens een onveranderlijk principe zingt de shantyman een couplet voor, en de groep antwoordt hem met het refrein. De deuntjes die zonder muzikale begeleiding worden gezongen, zijn meestal geïnspireerd op melodieën die op de wal zijn gehoord.
Met het einde van de zeilvaart dreigen de arbeidsliederen te verdwijnen. Liefhebbers van maritiem erfgoed en musici beginnen ze echter te verzamelen en op te nemen. Op volksmuziekfestivals kun je deze liederen horen, soms in eigentijdse versie.
In havens komen mensen uit alle windstreken samen, zowel zeelieden als landrotten. Havensteden staan over het algemeen open voor muzikale creatie. Vernieuwing ontstaat wanneer muziek van elders zich vermengt met lokale muziek, uitdrukking geeft aan een fenomeen, een bepaald maatschappelijk verschijnsel. De milonga en de Argentijnse tango, van oorsprong muziek van de lagere klassen, ontwikkelen zich tot hét artistieke kenmerk van Buenos Aires, net als de fado in Lissabon. In de Griekse rebetika, ontstaan in de haven van Piraeus, wordt Athene geprezen en afgeschilderd als rebellenstad. Overal op de kades en in de scheepsruimen worden volksliederen of protestliederen gezongen tijdens het zware werk.
Waarbij elke havenstad haar eigen accenten, klankkleur en muzikaliteit heeft die haar identiteit bepalen.
Jij bent Neptunus, nu ben jij aan de beurt!
De zeewerkplaats is ontworpen en gemaakt door Frédéric Le Junter. Deze beeldend kunstenaar en muzikant die in Duinkerke geboren werd, is dol op de klanken in de haven.
Sinds 1984 maakt deze verrassende duizendpoot experimentele geluidsmachines van gerecyclede materialen en installeert ze op festivals en in expositieruimtes.
Zijn mechanische machines zijn afgeleid van de installaties die in het theater worden gebruikt voor geluidseffecten.